در پاندمی اسفند سال 1398، اقتصاد جهان به لرزه درآمد. میلیون‌ها انسان از کار بیکار شدند، بسیاری از کسب‌وکارها برای بقا مبارزه می‌کردند و یا به‌صورت کامل تعطیل شدند. پاسخ اکثر دولت‌های دنیا، رساندن یکی از بزرگ‌ترین بسته‌های کمک معیشتی در تاریخ بشریت به مردم بود. در کشورمان، بسته اولیه کمک معیشتی حدود 100 هزار میلیارد تومان اعلام شد. تنها در ایالات‌متحده آمریکا، بیش از 2200 میلیارد دلار در مرحله اول به بسته کمک معیشتی اختصاص داده شد. اما سؤال اینجاست؛ این پول‌ها از کجا می‌آیند؟ آیا چاپ پول نامحدود توسط دولت‌ها امکان‌پذیر است؟ در این بخش از آموزش‌های ویتارو قصد داریم به زبانی ساده و کاربردی به این سؤال پاسخ دهیم.
مسئول اصلی چاپ پول
در اکثر کشورها بانک مرکزی وجود دارد و این نهاد، به‌صورت آزاد و مستقل از دولت عرضه پول را مدیریت می‌کند. علت اصلی استقلال بانک مرکزی از دولت، جلوگیری از دخالت‌های بی‌دلیل و زیان‌آور مردان سیاست در این امر است. دولت می‌تواند سیاست‌های اقتصادی متنوعی را، مانند کاهش مالیات عمومی و ایجاد شغل با پروژه‌های زیرساختی شهری، پیاده‌سازی کند؛ اما نمی‌تواند به‌تنهایی چاپ پول یا همان عرضه پول را افزایش دهد.
بانک مرکزی تعیین می‌کند که مقدار پول در گردش کشور در یک بازه زمانی خاص، چه مقدار باشد. با این اوصاف، چرا بانک مرکزی نمی‌تواند اجازه چاپ پول نامحدود را برای حل بحران‌های اقتصادی بدهد؟ البته که می‌تواند، اما این‌یک راه‌حل کوتاه‌مدت است؛ زیرا چاپ پول ضرورتاً باعث شکوفایی اقتصاد کشور در بلندمدت نخواهد شد و اتفاقاً دقیقاً برعکس این قضیه اتفاق خواهد افتاد. اما چرا چاپ پول بیشتر باعث صدمه دیدن اقتصاد کشور می‌شود؟
اثر منفی چاپ پول
وقتی پول بیشتری در گردش باشد و چاپ پول بیشتری اتفاق افتاده باشد، تولیدکنندگان کالاهایی مانند خوراک، پوشاک و خودرو، در عوض تولید بیشتر محصول و ایجاد شغل بیشتر در این پروسه، تنها می‌توانند با افزایش قیمت محصولاتشان به تقاضای ایجادشده پاسخ بدهند. این بدان معناست که تو دیگر نمی‌توانی با همان مقدار پول سابق، کالای مشابهی را خریداری کنی؛ موقعیتی که به نام بسیار آشنای تورم معروف است. این همان تورمی که بیش از 50 سال است کشور نخواسته از آن عبور کند.
مقدار کمی از تورم (حدوداً 2 درصد سالانه) نه‌تنها بیانگر سلامت اقتصاد، بلکه یک امری ضروری برای آن است. اما هرچه این عدد بالاتر رود، احتمال خارج شدن اقتصاد از ریل سلامت بیشتر خواهد شد و آینده اقتصاد یک کشور را درخطر خواهند انداخت.
تسهیل کمی
در سال‌های اخیر، بانک‌های مرکزی رویکرد تازه‌ای به نام تسهیل کمّی (به انگلیسی: Quantitative Easing) در پیش گرفتند تا ضمن کاهش ریسک به وجود آمدن تورم بالا، بتوانند پول قدرتمندی نیز به اقتصاد تزریق نمایند. این کار بدون چاپ پول صورت می‌گیرد. در این رویکرد، بانک مرکزی جریان نقدی را با خرید اوراق قرضه یا دیگر ذخایر مالی از نهادهای خصوصی افزایش می‌دهد. هر شخصی می‌تواند از شرکت‌ها یا دولت اوراق قرضه بخرد. درواقع تو با خرید اوراق قرضه از دولت یا شرکت‌ها، به آن‌ها پول قرض می‌دهی تا در آینده با سود مشخصی پولت را پس بگیری.
وقتی یک شخصی حقیقی، اوراق قرضه‌ای را خریداری می‌کند، یعنی از همان پولی که در حال حاضر در اقتصاد وجود دارد استفاده می‌نماید. اما وقتی یک بانک مرکزی اوراق قرضه خریداری می‌کند، یعنی پول خلق کرده و عمل چاپ پول به نوعی اتفاق افتاده است. به‌عبارت‌دیگر، خرید اوراق قرضه با پولی که از قبل وجود نداشت.
بانک مرکزی ایالات‌متحده آمریکا، فدرال رزرو (به انگلیسی: Federal Reserve) هم در بحران مالی سال 2008-2009 میلادی و هم در پاندمی کرونا، از دولت آمریکا اوراق قرضه‌ای به نام اوراق قرضه خزانه‌داری (به انگلیسی: Treasury Bond) خریداری کرد.
اگر بخواهیم به‌صورت تاریخی به این موضوع بنگریم، می‌بینیم که مردم درگذشته از این اوراق به‌عنوان یک سرمایه‌گذاری کم ریسک یاد می‌کردند؛ زیرا مطمئن بودند که دولت آمریکا قطعاً با سود قرضش را به آن‌ها پس خواهد داد. در اوایل سال 2020 میلادی، فدرال رزرو متعهد شد که اوراق خزانه نامحدودی را خریداری کند تا بتواند به دولت آمریکا، پول نقد بی‌سابقه‌ای را قرض دهد. دولت آمریکا نیز از این پول قرضی برای پرداخت بسته‌های کمک معیشتی، حقوق بیکاری و محرک‌های مالی استفاده نماید.
شاید این عمل مشابه به نظر برسد، اما این موضوع به‌خودی‌خود معادل چاپ پول نیست. به دلیل نحوه قیمت‌گذاری اوراق قرضه، فدرال رزرو به‌صورت مؤثری بازدهی این اوراق را کاهش داد. وقتی بازدهی یک نوع دارایی کاهش پیدا کند، سرمایه‌گذارها از سمت آن دارایی فرار می‌کنند. با این اقدام فدرال رزرو، دیگر سرمایه‌گذارها تشویق شدند تا به سرمایه‌گذاری‌های پر ریسک تر در دیگر نهادها – خصوصاً نهادها و شرکت‌های خصوصی کوچک و متوسط – گرایش پیدا کنند و به یک سود معقولی برسند.
تشویق به وام‌دهی با این روش، به شرکت‌های کوچک و بزرگ کمک می‌کند تا بتوانند جریان نقدی موردنیاز برای پروژه‌هایشان را تأمین و برای مردم شغل ایجاد کنند. آن‌ها با این کار نه‌تنها به رشد و شکوفایی اقتصاد در بلندمدت کمک می‌کنند، بلکه به دولت نیز برای عرضه بسته‌های کمک معیشتی و فوری موردنیاز مردم نیز، در کوتاه‌مدت یاری می‌رسانند.
با وجود اینکه خرید اوراق قرضه نامحدود توسط فدرال رزرو چاپ پول محسوب نمی‌شود، اما سؤال‌هایی را در ذهن کارشناس‌ها ایجاد کرد. بر روی کاغذ، به این معناست که دولت می‌تواند اوراق قرضه بیشتری را برای فروش به بانک مرکزی منتشر کند. سپس، دولت با استفاده از پول به‌دست‌آمده از اوراق جدید، اوراق قدیمی را تسویه کند. به‌عبارت‌دیگر، این چرخه بی‌نهایت یعنی دولت هیچ‌وقت نمی‌تواند بدهی‌اش به بانک مرکزی را بپردازد.
بعضی از اقتصاددان‌ها با اشاره به این نظریه و دیگر سناریو‌های مشابه، در مورد خرید اوراق قرضه دولت توسط بانک مرکزی ابراز نگرانی کردند و اذعان داشتند که این کار، به سیستمی که برای محافظت از اقتصاد طراحی‌شده، ضربه خواهد زد. درعین‌حال، بقیه از اقدام هیئت حاکمه آمریکا حمایت کردند و آن را ضروری توصیف نمودند. شاید هم حق با گروه دوم باشد؛ زیرا حداقل تا تاریخ انتشار این یادداشت، اقتصاد آمریکا و دیگر کشورهایی که از رویکرد تسهیل کمی استفاده کردند، به ثبات نسبی رسیده است.
بااینکه اعتماد به رویکرد تسهیل کمی در سال‌های اخیر بیشتر شده است، اما رویکردی نسبتاً نو است و اثرات و عواقبش هنوز در حال آشکار شدن است. علت هم به اصل ریشه‌ای اقتصاد بازمی‌گردد، زیرا اقتصاد مانند علوم تجربی دیگر نیست که بتوان نظریه‌ها و فرضیه‌های مختلف را در محیط کنترل‌شده و با دفعات بالا آزمایش کرد. اقتصاد، با رفتار انسان سروکار دارد و یک نظریه اشتباه ممکن است کل یک کشور را با خودش پایین بکشد. حال از تو سؤال می‌پرسیم؛ آیا جمهوری اسلامی ایران می‌تواند با چنین روشی بحران‌های مالی و اقتصادی کشور را رفع کند؟ معضل چاپ پول چه‌مقدار بر اقتصاد ایران تاثیرگذار است؟ دیدگاهت را در بخش نظرات همین پست یا در شبکه‌های اجتماعی ما به آدرس @vitaroir ارسال کن و آن را با دوستانت به اشتراک بگذار. نظرات و سؤالاتی که برای ما ارسال می‌کنی محرک ما برای ادامه کار است. وقتی نظراتت را می‌خوانیم بسیار خوشحال می‌شویم. این بازخوردها مایه دلگرمی ماست و انگیزهٔ ما را برای رسیدن به هدفمان دوچندان می‌کند.
متشکریم که با ما همراه بودی، تا بعد.
